Hakaslar eskiden boğazdan şarkı söyleme geleneğine sahiplerdir. Bu tür şarkıların adı ‘hai’, onu seslendirenlere ise ‘haici’ derler. Şarkıcılar gırtlaktan çıkardıkları seslerle doğada bulunan canlı veya cansız çesitli varlıkları betimlemektedirler. Örneğin akan bir nehri, hayvanların çığlıkları v.s.

Bu olağandışı sanat türü göçebe koşullarında meydana geldiği için kökleri çok eski zamanlara kadar uzar.

Boğazdan şarkılar sadece erkekler tarafından seslendirilir. Bu sanatta başarıya ulaşmak için çocukluktan beri yoğun bir şekilde antrenman yapmalıdır. Ama her insanın buna sabrı yetmemesinden dolayı çok az kişi bu işte başarılı olur. Hay söyleme çok özel bir yetenek, Hakasya’da boğazdan şarkı söyleme ustaları yok olma tehlikesi eşiğinde bulunan bir grup sayılmaktadır. Son yıllarda Hakasya köylerinde etnografya uzmanları sadece üç ihtiyar haici buldular.

Boğazdan şarkı söyleyenlerin özel ‘doğal’ diyet uygulaması gerektiği iddia ediliyor, ama onlar kendileri tüm şarkıcıların uydukları genel yasaklara uymaktadır: sigara içmez, ayçiçeği çekirdekleri yemez ve soğuk içecekleri içmezler. Örneğin, tanınmış boğazdan şarkı söyleme ustalarından biri olan Hakasya Cumhuriyeti’nin Onur Sanatçısı Yevgeny Ulugbaşev gerçekten sigara içmez, çekirdekler ve dondurma yemekten hoşlanmaz. Şarkıcı, ‘İnsanın sadece soyunda haycılar, şamanlar olduğu takdirde ya da rüyada beyaz elbiseli ihtiyarın gelip ‘Söyle’ emrini vermesi halinde boğazdan şarkı söylemeyi öğrenebildiğine inanılıyor’ dedi. Birçok şarkıcılar yaşamından böyle hikayeleri paylaşıyorlar. Bazıları bundan önce her hangi bir özel yeteneğe sahip olmadıkları halde ergin yaşa girdiğinde şarkı söylemeye ve müzik aletleri çalmaya başladılar.

Hakas hayını başka tür boğazdan şarkı söylemeden farklı kılan özellik Hakasların 1,5-3 gün süren uzun destanları (alıptıh nımahtar) çathan adlı kopuz müzik aletinin eşliğinde seslendirmesidir. Böyle şarkıların adı ‘at masalı’dır. Haylar ayrıca cenaze ve anma törenlerinde söylenir. İnsanlar bu tür sanatın atalar ve rahmetlinin hoşuna gittiğine inanırlar.

Boğazdan şarkı söyleme geleneğine sadece Türk dili konuşan halkların bu arada Tuvalılar, Hakaslar, Başkurtlar, Yakutlar, ayrıca Türk köklerinin olduğu Buryatlar ve Batı Moğollar’ın sahip olmaları ilgi çekicidir. Başka halkların böyle geleneği yoktur. Bu da bilim adamlarının henüz keşfetmedikleri doğa ve tarih sırrı daha.