Xristianlıq, bu günki dünya coğrafiyasının dərhal hər bölgəsində mənsubu olan, təməldə vəhy və müqəddəs kitab ilə tektanrıcılığa söykənən bir dindir. (1)

Xristian sözü Yunanca "khristianos" kökündən gəlir. İsanın adı bu dildə khristos (2) olaraq keçər. Bu kökdən çıxan "khristianos" və "khristian" sözləri də, İsaya keçid, Onun yolundan gedən mənasını verməkdədir. Xristianlıq, Fələstin bölgəsində doğulmuşdur. Nazaretli İsanı mərkəz alan bir Yəhudi-Məsihi hərəkəti-dir. İsa, İsrailin gələcək Tanrı Krallığına hazırlamaq istəmişdir. Ancaq bu günki xristianlıq İsanın həvarilərinin arasına sonradan girən Paulun şərhləriylə dəyişik bir mahiyyət qazanmışdır.

İsa soy etibarilə Yəhudi 'dir və Məsih olduğunu açıqlamışdır. (3) İsa, özün bir peyğəmbər olduğunu, insanları doğru, qardaşlıq və haqq yola çağırmaq üçün gəldiyini şərhi Yəhudilərin işinə gəlməmişdir. (4)

Dinlər tarixçilərinə görə Xristianlığın tarixi olduqca uzundur. Təqribən iyirmi əsrlik bir zamanı əhatə edən Xristianlıq tarixi dörd dövrədə araşdırılmışdır:

1 - demiş, həvarilər tərəfindən yayılan və Qərb Roma imperatorluğunun yıxılmasına qədər davam edən dövr. Xristianlıq bu dövrdə geniş yayılma sahəsi tapmışdır.

2 - V. əsrdən XVI. əsrin əvvəllərinə qədər davam edən dövr Şərq Kilsəsinin Qərb kilsəsindən ayrıldığı bu dövrdə Xristianlıq Avropanın şimal bölgəsində yayılmışdır.

3 - XVI və XVII. əsrləri əhatə edən dövr. Xristianlıq üçün çox əhəmiyyətli olan bu dövrədə Protestantlıq ortaya çıxmış, Katolik məzhəbi ilə qarşıdurma nəticəsində Qərb kilsəsi bölünmüşdür. Çünki Roma Katolik Kilsəsinin göstərdiyi xilas yəni qurtuluş fikri o dövr xristianlarını təmindən uzaq idi.

4 - XVIII. əsrdən etibarən başlayan və xristianlığın qarışıqlıqlar içində keçdiyi bir dövr olaraq bilinən bu dövrədə Xristianlıq üzərindəki münaqişələr kilsə xaricinə taşmıştır. Dinlər tarixçilərindən bəziləri də xristianlığı üç dövrədə araşdırmışlar:
1 - Xristianlığın klassik dövrü (I-VIII. əsr),
2 - Xristianlığın Orta əsrlər dövrü (IX-XV. əsr),
3 - Xristianlığın Yeni dövrü (XV əsr vd.).

Xristianlara, İsaya kömək etdikləri, Nazaret kəndində Onunla birlikdə olduqları üçün nəsrani deyilmişdir.

Xristianlığı Qüds və ətrafı xaricində yeni bir hüviyetle piyada Paul (5) olmuşdur. Məşhur şifahi Xristian nəqlinə görə Paul xristianlığı və İncildə bir möcüzə ilə ISAdən almış, gələcəkdə kilsənin talimlerine öz zehniyyətini hakim qılmaq üçün səy serf etmişdir. ingilis tarixçilərindən Wels'e görə Paul, ağıllı və zamanının bütün dini cereyanlarını bilən bir insandır. Digər dinlərdən bir çox məsələləri xristianlığa köçürmüşdür. Paulun, Xristianlıq üçün dəyişməz prinsiplər olaraq elan etdiyi xüsuslar bunlardır:

1 - Xristianlıq bütün insanlığa xitab edən bir dindir.
2 - Allahın oğlu olan Məsih İsa, insanların günahlarına kəffarə olmaq üzrə Haç'ta can vermişdir.
3 - İsa və Ruhul-Qüds əl, eyni dərəcədə Allahdır.
4 - Ölülər arasından dirilərək qalxmış olan İsa, səmaya çıxaraq Atasının sağ yanına oturmuşdur.

Paul, İsanın və Ruhul-Kuds'ün Tanrı olduqları inancını yerleştirmeğe çalışmışdır. Ayrıca yenə O, İsanın vəz etdiyi sünnə olmağı və donuz əti yeməməyə də qaldırmışdır.

Bir baxıma bu günki xristianlığa Paulun şərhləri demək mübaliğəli bir ifadə sayılmamalıdır. Necə ki, gərək müqəddəs mətnlər gərək ilk kilsə, gərək ilk xristian inanclarının Paulun əsəri olduqda Xristian ilahiyyatçıları görüş birliyi içindədirlər. (6)

Din və ibadət Sistemi

Xristianlıq monoteist bir dindir, İncil və digər müqəddəs mətnlərdə bu anlayışı dəstəkləyən ifadələr mövcuddur. (7) Ancaq yenə eyni mətnlərdə və kilsənin səhih qəbul etdiyi incil mətnlərində isa üçün "Tanrının Oğulu" Allah üçün də "Ata" terminlərinin istifadə edildiyi görülməkdədir. Xristianlığın müqəddəs kitabında keçən "Mən və Ata birik", "Atanızın Ruhu", "Allahın Ruhu" və s. deyimlər, bunlar İslami ətraflar tərəfindən teslis olaraq şərh olunmaqdadır.

Xristianlıqdakı iman ikrarına girən əsasların nələrdən meydana gəldiyi incil mətnlərində açıq bir şəkildə iştirak etməməklə birlikdə, bu prinsiplərin ilk Həvarilər məclisinə etibarən təsbitə başlandığı, son şəklini isə IV. və V. əsrdəki məclisi aldığı məşhur bir qənaət halındadır. Bununla birlikdə inanclar mövzusunda gərək kilsələr, gərək məzhəblər arasında bəzi ortaq ana ünsürlər olduğu kimi fərqli anlayışlar da vardır. Günümüz Hıristiyanlarının da dərhal böyük bir seqmentinin qəbul etdiyi Həvarilər inanc sistemi (8) bu maddələrdən ibarətdir:

1 - Mən, Tanrıya Qüdrətli Baba'ya, 2 - Biricik oğulu Rəbb İsaya,
3 - İsanın Bakirə Məryəm və Ruhul'-Kuds'ten doğulduğuna,
4 - Pilat zamanında çarmıxa gərilərək basdırıldığına,
5 - Ölülər arasından üçüncü gün dirildiyindən,
6 - göylərə yüksəldiyini,
7 - Atanın sağında oturduğuna,
8 - Ölüləri və diriləri mühakimə etmək üzrə oradan enəcəyinə,
9 - Müqəddəs Kuds'e,
10 - Müqəddəs Kilsəyə
11 - Günahların bağışlanacağına,
12 - Bədənin diriləcəyinə, inanıram. (9)

Xristian Müqəddəs Kitabında "teslis" sözü və ya Ona iman etməyə çağıran açıq bir ifadə mövcud deyilsə də İsanın, "Ata, Oğul və Müqəddəs Kuds adıyla xaç eyleyin" (10) şəklində həvarilərə əmr verdiyi bilinməkdədir. Ancaq ilk məclisi bu mövzu tartışılmış, İznik məclisi (325) "da Ruhu'l-Kuds'ün tanrılığı qərara alınmışdır. (11)

Bəzi Dinlər tarixçilərinə görə, monoteizm inancının hakim olduğu Yəhudi ətrafında çıxmış olan "teslis" inancı, böyük bir ehtimalla İsanın tanrılaştırılmasının təbii bir nəticəsi dərk edilməlidir. Bunun yanında müqəddəs Kuds'ün də ayrı bir ilahi varlıq sayılması üç ayrı tanrı anlayışına zəmin hazırlamışdır. Daha sonrakı dövrlərdə bəzi kəlamı ifadələrlə açıqlanmağa çalışılan təslisin üç ünsürü (Ata, Oğul, Ruhul-Qüds əl) bir Üluhiyyətin üç ayrı görünüşü olan bu günki düsturun mənimsənməsiylə nöqtələnmişdir. (12)

Xristianlara görə teslis elə böyük və sirrli bir anlayışdır ki sırf insan ağlı onu dərinliyi və şümulü ilə qavraya bilməz. (13) Bu baxımdan, mahiyyət və köklərini araşdırmağa girişmədən insanın Ona inanması lazımdır. Bununla birlikdə Hıristiyanlık'taki inanc əsaslarının bütün mezheplerce eyni şəkildə mənimsənildiyini söyləmək mümkün deyil. Protestantlığın inanc əsasları isə bunlardır:

1-Müqəddəs kitablara iman,
2 - Üluhiyyət iman,
3 - insanın günahsızlığına iman,
4 - Günahların kəffarəsinə iman,
5 - Axirətə iman. (14)

Bu mövzuya son vermədən əvvəl Xristianlıqda mələk inancına bir neçə cümlə ilə toxunaq. Hıristiyanlık'taki mələk inancının təməli onların günahsız və ruhani varlıq olmaqlarıdır. Ancaq kilsə bu ruhani varlığı cisimlendirerek açıqlayır. Onlara görə mələklər Allaha kömək olmaqla vəzifəlidirlər. Ancaq bəzi xristian məzhəblərində mələklər, insanlar kimi günah işləyə bilər hesab edilmişdir. Onlardan bəzilərinə "Allahın Qızları" adı verilmişdir.

Müqəddəs Kitabları

Xristianlığın müqəddəs kitabları incillerdir. Yunan "evangelion" sözündən gələn incil, "müjdə, yaxşı xəbər" mənalarını ifadə edir. (15) incil sözünün bu şərhinə əsaslanaraq ilk dövr Xristianları, İsanın gəlişini, insanları pislik və günahdan qurtararaq salamatlığa çatdırmaq mənasında şərh etmişlər.

Bu gün xristianların əllərində olan Əhdi-Cədid, 4 incil (16) ilə 23 kiçik kitabın birləşməsindən meydana gəlmişdir; hamısı 27 kitabdır. Bu kitabların dərhal hamısı II. əsrdən sonra yayılmışdır, yunan dilindən. Xristianlar bu kitabların həvariləri gəldiyini və doğru olduğunu qəbul edərlər. Bununla birlikdə İncil İsanın əsəri olmadığını, ehtiyac duyuldukça sonradan yayıldığını, İsanın düşüncələrini əks etdirmədiyini iddia edənlər də vardır.

Xristian dini ədəbiyyatında kilsənin səhih qəbul etdiyi incil mətnlərinə "kanonik", səhih qəbul edilməyən incil mətnlərinə də "apokrif" deyilir. (17) Apokrif mətnlər üzərində gərək ilahiyyatçılar, gərək məzhəblər tarixi mütəxəssislərinin müzakirələri hələ bitmiş deyil. İncil arasında bir sıra ayrılıqlar olmaqla birlikdə ilk üç incil (Matta, Mark, Luka) 'də bəzi bənzərliklər təsbit etmək mümkündür. Aralarındakı şəkil və mövzu berzerliğinden görə bunlara "Sinoptik" İncil deyilir. (18) Necə ki, möcüzələr və İsanın həyatına dair hadisələrin izahatına Sinoptik İncillər olduqca açıq bənzərliklər sərgiləməkdə, hər üçü də ortaq şifahi qaynağa söykənməkdədir. Bu İncil ədəbi istiqamətdən bir-birlərinə bağlıdır. Yəhya incili isə izah etdiyi hadisələrin təfsirinə daha çox əhəmiyyət verdiyi üçün "simvolik" bir məna daşıyar.

Xristian ilahiyyatçılarından bəzilərinə görə İsaya ilk inanan həvariləri dördü, sonradan Onun sözlərini toplayaraq bir incil meydana gətirmişlər. ilk dörd incil (19) 'dən ən köhnəsinin Mark olduğuna qəti gözüylə baxılmaqdadır. ilk İncil ümumiyyətlə ibranca və Yunan yazılmış, Orta çağ boyunca da Latince'sinden oxunmuşdur.

Bir digər baxımdan Xristianlar, İsanın qanun və təlimlərini əhatə edən kitabların hamısına incil adını verməkdədirlər. (20) Xristianların qəbul etdikləri bir təsnif görə 27 kitabdan meydana gələn Əhdi-Cədid iki hissədir:

1 - Tarixi İncil (1-4 kitab),
2 - Təlimi İncil (5-27 kitab).
Bugünki İncilin muhteviyatını tarixi bir rəftarın nəticəsi olaraq qəbul etmək mümkündür. İsa aram dilini istifadə. Sonrakı dövrlərdə incil xalq Yunancası ilə yazılmışdır. içində Aram dilində bir neçə cümlə də vardır. 1546'da toplanan Merano Ruhani Məclisi, İncilin Allah ilhamı olduğundan şübhə edilməsini qadağan etmişdir.

Əlimizdəki incil Gerçekmidir?

Xristianlığın müqəddəs kitabı olan İncil "lərin heç bir şəkildə dəyişmədiyini söyləyən və Tanrı 'nın bunu öz müqəddəs kitabında ifadə edərək dəyişmədiyini həyata etdiyini müdafiə edən xristianlara cavab, incil' in Tanrı sözü olduğuna inanan lakin dəyişdiyini iddia edən islam Dini mənsubları arasında davamlı davam edən bir müzakirə mövcuddur. islam tərəfdarları incil 'in dəyişdirilməsi dair iddialarını aşağıdakı dayanaklara bağlarlar;

1-İsanın soyu Luka İncilində başqa, Matta İncilində başqa şəkildə izah edilmişdir. (20) 2-Tanrını görmə məsələsi İncillərdə fərqli fərqli keçir. (22)
3-İsanın doğum yeri belə İncil dəyişikdir. (23)
4-Öz müqəddəs kitabları İncilin "Allahın incili" və ya "Oğlumun incili" şəklində zikredilişi yenə əllərindəki İncil ifadələridir. (24)
5-Kurtarıcılık xüsusiyyəti bir incildə "Xilaskarım Allah" deyə keçərkən yenə eyni incildə "Xilaskar İsa" şəklində keçməkdədir. (25)
6-İsanın göstərdiyi möcüzələrdən biri olan "korların gözlərini açma" möcüzəsi İncillərdə dəyişik sayda ifadə edilmişdir. (26)
7-Hz. Yəhya İncili birinə görə çəyirtkə və çöl balığı yemiş, yenə eyni İncilə görə heç bir şey yememiş və içməmişdir. (27)

Xristianların İncil dəyişmədiyini dair dəlilləri Kitabı Müqəddəs və Qurani Kərim dəki ayələrlə (I) köhnə incil və Tövrat nüsxələrinin. incil 'in değiştirilmediğine dair Kitabı Müqəddəs' dəki ayələrdən bəziləri belədir;

"Çünki doğrusu sizə deyərəm: göy və yer keçib getmədən, hər şey baş olana qədər, şəriətdən ən kiçik bir hərf və ya bir nöqtə belə yox olmayacaq" (Matta5: 18)

"Göy və yer keçəcək, lakin mənim sözlərim geçmeyecektir" (Matta 24:35) ayrıca baxın. 2.Petrus 1:21, Malaki 3:6, Mezmur 119:160, Mezmur117 :7-8, Luka :16:16-17

Xristianlar həmçinin islam peyğəmbərinin Kitabı Müqəddəsi qəbul etdiyini (II) və islam peyğəmbərinin zamanında da Müqəddəs Kitab "ın möhkəm mövcud olduğunu (III) Quran 'ın araşdırılmasıyla Quranda İncil dəyişdirilməsi dair bir hökm olmadığı və bunu iddia edənlərin kafir olacağını müdafiə. (IV)

Xristianların bu iddialarına bəzi islam aydınlarınca Quran "da ifadə edilən incil günümüz incili deyil Barnaba incili deyə şərh gətirilməkdədir. Xristianlar; Barnaba İncilidir araşdırılması nəticəsində bu İncil Quranı Kərimin yazıldığı vaxtdan çox sonralar qələmə alındığının aydın olacağını bu səbəblə bu İncil gerçək incil olmadığını islam dininə mənsub kəslər tərəfindən təbliğat məqsədli yazıldığını iddia edirlər. (V)

Günümüz Xristian Məzhəbləri

Xristianlıqda məzhəblərin teşekkülünü, İsanın dünyadan ayrılmasından dərhal sonra Onun dininə girən Paulla İsanın camaatı arasındakı ixtilaflara bağlayan görüş daha ağır çap. Həqiqətəndə Paulun xristianlığı qəbul etməsindən sonra Onunla İsanın camaatı arasında çıxan ixtilaflar onların qısa zamanda ikiyə bölünmelerine səbəb olmuşdur.

Bir başqa baxımdan məzhəblərin doğulmasını, inanc, ayin və s. mövzulardakı ixtilaflarla, XI. əsrdə Şərq-Qərb kilsələrinin bir-birindən qopmasına, hətta islahat hərəkətlərinə bağlayan fikiri mənimsəyənlər də vardır. Burada kilsələr arasındakı ixtilaflardan çox, hələ də hal-hazırda varlığını davam etdirən müəyyən üç Xristian məzhəbindən (Katolik, Ortodoks, Protestant) ana xəttləriylə söz verilir.

1-Katolik məzhəbi

Bir digər adı Roma Katolik Kilsəsi olan Katolik məzhəbi, Xristian dünyasının ən böyük və ən köklü məzhəbidir. inanclarına görə bu məzhəbi, həvarilərin ilki olan Peter qurmuşdur. (28) O eyni zamanda İsanın vekilinin. Peterdən sonra gələn papalar da Peterin vəkili sayılırlar. Beləcə Papa ruhani rəis kimi İsanın yer üzündəki nümayəndəsidir. 1870-ci ildə toplanan Vatikan Ruhani Məclisi Papanın yanılmazlığını elan etmişdir. (29) Katolik məzhəbinə ruhanilər sinifi aşağıdan yuxarıya rahib, yepiskop, kardinal və papa şəklində hiyerarşik bir quruluşa malikdir. Katolik məzhəbiinin əsas xüsusiyyətləri bunlardır:

1-Papa dini başçısı, İsanın vəkili, Peterin halefidir.
2-Papa yanılmaz bir nüfuzu. Roma digər kilsələrin hamısından üstündür.
3-Ruhul-Qüds əl tərəfindən idarə edilən Roma Kilsəsi universaldır.
4-Ruhul-Qüds əl, Ata və Oğul'dan çıxmışdır.
5-İsa həm ilahi, həm insani təbiətə malikdir.
6-İsa da, Məryəm də günahsızdır, əsl günahdan uzaqdır. Məryəm, Allah yanında kim şəfaət edə bilər. O, göyə yüksəlmişdir. (30)
7-Əziz də Tanrı qatında spiker olar, kim şəfaət edə bilər.
8-insan əsl günah içindədir. Buna qarşılıq pisliyə meyl etmək günah deyil, günaha sövq edir. Günah çıxarma çox əhəmiyyətlidir. Bunun, günah çıxarma hüceyrəsində keşişə etiraf şəklində olması lazımdır. (31)
9 - Sakramentler yeddi dənədir. Ruhanilər zümresi evlənə bilməz. Onların xaricindəki evlənənlər də boşanamaz. Boşandıqdan sonra evlənmək zina sayılır.
10-İyirmi məclisdən aldığı qərarlar qəbul edilir.
11-Cümə günü et və yağlı yemək yemək qadağandır.
12 - Son hökm gününü, cənnəti, cəhənnəmi və Araf'ı qəbul edərlər.
13 - Ənənələrə bağlı qalmaq lazımdır.
14-Ayin dili latın. 1965dəki II. Vatikan məclisində dəyişdirildiyini söyləmiş müxtəlif dillərdə də ayin edilməsinə icazə verilmişdir. (32)

Katolik məzhəbinə keşişlərin əsas vəzifələri, vəftiz, tövbə, əziyyət, günah çıxartma, əxilərin yağ sürmə, evlənmə və s. təqdis mərasimlərini yönetmektir. (33) Təməldə eyni inancları bölüşdürməklə birlikdə, detallara aid mövzularda Katolik məzhəbinə ayrılaraq ortaya çıxan bəzi kiçik məzhəblər vardır:

1 - Keldani Təriqəti
2 - Erməni Təriqəti
3 - Sürəni Təriqəti
4 - Maruni Təriqəti
5 - Kıpti Təriqəti.

2-Ortodoks məzhəbi

Yunancada Ortodoks "Doğru fikir, inanc və doğru etiraf" mənasını verər. Bu məzhəbin Dinlər tarixindəki digər adları bunlardır: Şərqin Ortodoks, katolik və Apostolik Kilsəsi, Ortodoks Şərq Kilsəsi, Şərq Kilsəsi, Ortodoks Kilsəsi və Rum Ortodoks Kilsəsi. (34) Ortodoks Kilsəsinin Katolik kilsəsindən 1054-ci ildə (35) qəti olaraq ayrılmasında (36) dini və siyasi bəzi səbəbi böyük rolu olmuşdur:
1 - Katolik Kilsəsinin müşriklər arasında dini yaymaq üçün bəzi qurbanlar verməsi.
2 - Romanın etirazına baxmayaraq imperiya mərkəzinin istanbul olması.
3 - Qərb Roma dövlətinin yıxılmasından sonra ortaya çıxan nüfuz boşluğunu Papalığın doldurmaq istəməsi.

inanc və ayinlər baxımından Ortodoks kilsələri bəzi siyasi və inzibati səbəblərdən ötəri bir-birindən ayrılmışdır:
a-1054'deki Şərq-Qərb ayrılığında sonra Ortodoksluğun mərkəzi Bizans olmuşdur.
b-İstanbulun Türklər tərəfindən fəth edildiyi 1453'ten sonra Rus Pravoslav Kilsəsi istanbul Patrikliği ilə mübarizəyə girişmişdir.
c-Rus qiyamı (1917) 'ndən sonra İstanbul Ortodoks Patrikliğiyle mübarizədən imtina edən Rus Pravoslav Kilsəsi Patriklik halını almışdır.

Ortodoks dünyasının dörd böyük patrikliği (istanbul-iskəndəriyə, Antakya, Qüds) vardır. Digər, bölgələrdəki milli kilsələr inzibati quruluş etibarilə bu dörd patrikliğe bağlıdır. Ortodoks məzhəbinə digər xristian məzhəblərindən ayıran başlıca xüsusiyyət bunlardır:

1 - Patriarx ruhani başçısı.
2 - Papa yanıla bilər. O İsanın vəkili deyil.
3 - Ruhu'l-Kuds, Oğul vasitəsilə Atadan çıxmışdır.
4 - ilk yeddi məclisi alının qərarları qəbul etmək lazımdır.
5 - Ancaq, Məryəm, İsa və Əziz ikonlarına (37) hörmət göstərilir.
6 - Hər ölkə ibadətini öz diliylə etməkdə sərbəstdir.
7 - günahkarlar, işlədikləri günah ölçüsündə Əraf ta gözlədilər.
8 - Keşişlər, yepiskoplar və patrikler evlənə bilməz; keşişlər evlənə bilər. Boşanma ancaq bəzi şərtlərlə mümkündür.
9 - Baptizmi dərhal sonra Konfirmasyon edilməlidir.
10 - Evharistiya ayinində çörəyə maya, şəraba su qatarlar.
11 - Xaç sağdan sola çıxarılır və Xaçı qolları bir-birinə bərabərdir.

Quruluş dövrlərində bütün Şərq Ortodoks kilsələri, istanbul Ortodoks Kilsəsinin idarə və nəzarət altında ikən, daha sonraları parçalanmalar olmuş bu kilsələr doğulmuşdur:

1-Sürəni Ortodoks Kilsəsi,
2-Rum Ortodoks Kilsəsi,
3-Erməni Ortodoks Kilsəsi,
4-Rus Pravoslav Kilsəsi.

Dinlər tarixçilərinin ümumiyyətlə müdafiə etdiklərinə görə Ortodoks məzhəbiinin doğulması, İznik (325) və Onu taxıban altı məclisdən alınan bəzi qərarlar nəticəsində olmuşdur. (38) Ancaq Ortodoksluğu qəbul edənlər İznik məclisinə müxtəlif fikirlər ortaya atan Arius, Nestorius və s. din böyüklərinin fikirlərinə hər zaman cəbhə almışlar.

Katolik məzhəbi ilə Ortodoks məzhəbi arasında təsbit edilə bilən əsas ayrılıqlar bunlardır:

1 - Katoliklərə görə müqəddəs Kuds Ata ilə Oğul'dan, Ortodokslara görə isə Allahın göndərməsini meydana gəlmişdir. (39)

2 - Katoliklərə görə papa yanılmaz; ilahi qüdrətə malikdir. Ortodokslara görə isə O, ruhani bir liderdir; ilahi bir gücü yoxdur.

3 - Katoliklərə görə papanın iman, ibadət, əxlaq və s. mövzulardakı hər sözü münaqişəsi qəbul edilməlidir, Ortodokslara görə isə papa da bir insandır, yanıla bilər.

3-Prostestan Təriqəti

Almancada "protestieren" sözündən alınmış olan Protestant "etiraz, etiraz, baş qaldıran" mənalarına gəlir. Protestant məzhəbinin doğuşu, XVI. əsrdə Martin Lüter (1489-1546) 'in Roma Katolik Kilsəsinə qarşı;

1 - Günahları bağışlamaq,
2 - Günahların bağışlanmasını maliyyə bir qaynaq halına gətirmək,
3 - incil şərhini öz təkəlində almaq,
4 - Ayin dilinin mütləq Latınca olması və s. xüsuslara etirazları ilə başlamışdır.

Martın Luther etirazlarına qısa zamanda tərəfdar tapınca hərəkət sürətlə böyüyərək yayılmışdır. (40) itirazcılar öz fikirlərini müxtəlif Məhfili açıqlamaq imkanı tapdıqca, onların fikirlərini mənimsəyənlər də o nisbətdə artaraq geniş bir coğrafiyaya sahib olmuşdur. Protestant məzhəbinə incil Kilsəsi də deyilir.

Etiraz hərəkatının məşhurluq qazanması, islahatları başlaması və müxtəlif kilsələrin doğması ilə nəticələnmişdir. Protestantlığa görə Allaha çata bilmək üçün heç bir kilsə işçisinin vasitəçiliyinə ehtiyac yoxdur. Xristian ənənəsinin yaxın keçmişdən aldığı şəklin bir digər adı olan Protestantlıq, kilsənin şəxsən öz qiymətləndirməsinə görə:

1 - etiraf əlaqədar vəziyyət,
2 - Ruhani rəftar,
3 - xristianlığa daha uyğun bir görünüş vermə və s. nöqtələrdə keçmişinə nisbətlə yeni bir mahiyyət qazanmışdır.

Protestantlıq, tarixinin müəyyən bir dövründə və bəzi xüsusi şərtlər nəticəsində ortaya çıxmasına baxmayaraq, fikir və ruhi quruluş etibarilə yalnız XVI. əsrin məhsulu sayılmamalıdır. Bəzi Dinlər tarixçilərinə görə, Protestant islahatçılar ilə onları təqib edənlər, o əsrdə edilən dini şərhlərlə yeni bir gerçəyi tapmaq yerinə, köhnə dini ənənələri yenidən ortaya qoymuşlar. Bu baxımdan protestantlar, kâşif deyil, yeniləyici olaraq görmək lazımdır. inanclarına görə günahkar bir adam ancaq Allahın qarşılıqsız inayəti qurtuluşa çata bilər. Protestant məzhəbi son dörd yüz il içində əsas iki dini cür olaraq özünü göstərmişdir:

1 - Klassik Protestantlıq,
2 - Radikal Protestantlıq.

1 - Klassik Protestanlıkla Xristianlığın etdiyi yeni şəklə qarşı üsyan edərək kilsənin Katolik mənasını qoruyan böyük kilsə sistemləri nəzərdə tutulur.
2 - Radikal Protestantlıq termini daha çox bu məzhəbin ortaya çıxışını açıqlayan hadisəni izah etmək üçün istifadə edilir. Bu termin eyni zamanda dini qruplarla dini düşüncə məktəblərini də içinə alır. Bu məktəbin nümayəndələri İncil ilə xristian kilsəsinin dini mərasim varisləri (41) olduqlarını iddia etmişlər.

Protestantlığın ilk ifadəsi Lutheryanizm'dir. Bu terminlə Martin Lüterin fəaliyyətləri, Onun ruh və fikrinə borclu olan Xristian fikirləri ilə xüsusi kilsələr aydın olar. Bu məktəb, qulun həyatı və kilsə ibadəti üzərində xüsusilə dayanmışdır.

Protestant məzhəbiinin xüsusiyyətləri bunlardır:

1-Papa da bir insandır, yanıla bilər.
2-Digər iki böyük Xristian məzhəbinin qəbul etdiyi teslis inanarlar.
3-Müqəddəs kitabı şərh hər kəs malikdir.
4-Sakramentlerden tək Baptizm və Evharistiya'ya inanarlar.
5-əziz qəbul etməzlər.
6-Kilsələrdə şəkil və heykəl lüzumsuzdur.
7-Xaç çıxarma ənənələrinə inanmazlar.
8-ibadət və ayinləri hər kəs öz diliylə edə bilər.
9-Əraf və əbədi cəza yoxdur.
10 - Məryəm sıravi bir insandır; ilahi bir xüsusiyyəti yoxdur.
11-Günah çıxartma əməliyyatı məntiqsiz bir tətbiqdir.

Protestant Təriqəti əvvəlcə öz bünyəsində üç ana qola ayrılmışdır:

1 - Lutheryanizm,
2 - Kalvinizm,
3 - Anglikanizm.

1 - Lutheryanizm, protestantlığın ilk şəklidir və Martin Lüterin fikir və ideallarını mənimsəyən xüsusi Xristian fikrini təmsil edir. Lutheryan kilsələri Almaniya, Skandinav ölkələri və Amerika Birləşmiş Ştatlarında daha çox məşhurdur. inanclarına görə kilsə, dünyəvi həyatdan görə məsuliyyət daşımır.

2 - Kalvinizm, günümüz Protestant dünyasının ikinci məktəbini təşkil edir. Bir digər adı Reforme Hıristiyanlık'tır. Axının qurucusu və qabaqcılı olan John mismar, möhkəm bir dini təcrübədən keçmiş Fransız əslli, ilahiyyat sahəsindəki yazılarıyla tanınmış bir adamdır. Onun məqsədi mövcud Xristianlıqda islahat edərək dini ilkin, əsl halına qovuşdurmaqdır. Ona görə Xristianlığın cəmiyyətə qarşı, bəzi vəzifələri olmalıdır.

3 - Anglikanizm, VIII. Henry dövründən bəri İngiltərənin Rəsmi Kilsəsidir. VIII. Henry (1491-1547) ilə Papa arasında bir döyüşdən sonra doğulmuş olan Anglikanizm'in ən başda gələn hədəfi xristianlığı öz öz xüsusiyyətinə yenidən qovuşdurmaqdır. Onlara görə papalıq ilə Presbiterianlık arasında ən azı orta bir yol olmalıdır. Bu yalnız kilsə təşkilatı səviyyəsində deyil, doktriner mənada da reallaşdırılmalıdır.

Protestantlıq bu üç əsas qolun xaricində ikinci dərəcədə deyə on kiçik qrupa daha ayrılmışdır.

Radikalizm və Protestantlıq

Fransızcada Radikalizm "elm, din və siyasətdə təməldən, kökdən dəyişikliklər etmə mövzunulu" mənasını verər. Bizim burada üzərində dayanacağamı Radikalizm, Xristianlıq üzərində edilmək istənən köklü dəyişikliklərlə əlaqədardır.

Dinlər tarixi terminologiyasında Radikal Protestantlıq termini ilə daha çox ümumi Protestanlık'tan yavaş yavaş qopan və Ondan müstəqil olaraq təşəkkül edən Xristian qrupları və dini məktəbləri nəzərdə tutulur. Bir baxıma bu qruplara, Reformasyon'un bəzi müzakirələrdən sonra dünyaya gələn uşaqları demək mümkündür. Bunlar xüsusi quruluş və davranışlarından ötəri İngiltərənin rəsmi kilisesiyle uyğunlaşma təmin edə bilməmişlər. Radikal Protestantlığı iki qrupda araşdırmaq mümkündür:

1 - Evangelik,
2 - Humanist,

Radikal protestantlığın ən qabaqda gələn temcilcileri Babtistler, Kongregasyonistler, Metodist və Kuveykırlar'dır. Bu sayılan nümayəndələrin, özlərinə xas fərqli görünüşlər sərgilədikləri bilinməkdədir. Hətta bu axınlardan bəziləri müstəqil, xristianlıqdan ayrı bir din görünüşündədir. Bununla birlikdə Radikal Protestantlığın Humanist qanadı, Xristian Kilsəsinin din tanımayan seqmenti ilə xüsusi bir şəkildə maraqlanmışdır. Humanistlərin ən böyük arzuları Xristianlığın "zövq sahibi insanlara" qarşı bir dəyəri olduğunu isbat edir.

Humanistlər düşüncənin ən böyük rəhbəri olaraq vəhy yerinə ağılı əsas götürmüşlər onu həqiqətin başlıca qaynağı qəbul etmişlər. Onların əsas aldığı ölçü Xristianlıq vəhyi deyil, elmi bir görüş, bir fəlsəfi qanun və ya hər hansı bir düşüncədir. Ancaq bu axının, gün keçdikcə nüfuz və dəyərini itirdiyi ifadə edilir. Radikal Protestantlıq xüsusilə bu ana nöqtələr üzərində dayanaraq şəxsiyyətini sübut etmək istəmişdir:

1 - nicat çatmaq üçün İsaya tam mənasıyla inanmaq lazımdır.
2 - Kilsənin və dünyanın mütləq hökmdarı İsanı.
3 - Gerçək kilsə İsa tərəfindən qurulmuşdur. Qurtuluş ancaq bu kilisededir.
4 - İsanın gözlə görünən şəxsiyyəti İncildə açıqlanmışdır. insan həyatı boyunca daim Onu nümunə götürməlidir.
5 - Çarmıh'tan sonra dirilən İsa sonsuz bir güc və iş qaynağı olmuşdur.

Müasir Protestanlıkla meydana gələn inkişaflar haqqında John A. Mackay belə deyir?

Protestantlığın hələ dini erginliğine erişemediğini, tarixi vəzifəsini tamamlamadığını ifadə etmək lazımdır. Dörtyüzyıl əvvəl İslahat hərəkətində olub bitənlər bu gün də həyatda, nəzəriyyəsi və kilsə təşkilatında ifadə edilmək vəziyyətindədir. Müasir Protestanlıkla ortaya çıxan əhəmiyyətli inkişafları belə sıralaya bilərik:

1-Tarixi Xristian inancı yenidən başa düşülməlidir.
2-Müqəddəs Katolik Kilsəsi həqiqəti Protestantlar da kuşatmalıdır.
3-Dinə söykənməyən nizam ilə əlaqədar məsuliyyət duyğusunun yenidən canlanması təmin edilməlidir.
4-Evangelik xristianlığın dünya səviyyəsində yayılması, Protestant mütəfəkkirlərin bu yolda səy sərf etmələrini gündəmə gətirməlidir.

4-Angikan Təriqəti

İslahat Hərəkatından sonra (XVI. əsr) İngiltərədə doğulmuş bir Xristian ekolüdür. Protestantlığın İngiltərəyə xas şəkli olan Anglikanizm, Katolik-Protestant qarşıdurmasında əlaqə bir yol izləmişdir. Anqlikan Kilsəsi, VIII. Henryin etibarən Roma ilə olan bağlarını koparmıştır. Anglikanizm'i Müqəddəs Kitaba bağlı, qismən reforme edilmiş bir katolik məzhəbi olaraq görmək daha məşhurdur. Papanın nüfuzunu rədd edən Anqlikan Kilsəsi, XVI. əsrdən bəri ibadətdə Latınca yerinə İngiliscədə istifadə. Kilsə kral və kraliça tərəfindən təmsil edilir. VAnglikan Kilise'sine görə iki sakrament (Baptizm, Evharistiya) əsasdır. Anglikanizm XVIII. əsrdən etibarən Amerika, Kanada, Avstraliya, Afrika, Yeni Zelandiya və Hindistanda yayılmıştır.Yaklaşık 30 milyon mənsubu olan Anqlikan Kilsəsi və Roma Katolik Kilsəsi arasında II. Vatikan məclisi (1962-1965) 'ndən sonra uzlaşma zəmini axtarış cəhdlərinə girişilmiştir.

Hal-hazırda Xristianlıq

Hal-hazırda Xristianlıq dünyada az qala hər bölgədə tərəfdara sahib bir dindir.Taraftar sayı baxımından dünyada ilk sıradadır. Xüsusilə Avropa, Amerika və Avstraliya qitəsi ölkələrində Xristianlıq məşhur bir din deyil.

Xristian ölkələrdə Məzhəblərin sıxlığı fərqliliklər göstərir. Rusiya, Bolqarıstan, Yunanıstan kimi ölkələrdə Ortodokslar; İtaliya, İspaniya, Paraqvay, Portuqaliya, Vatikan kimi ölkələrdə Katoliklər; İsveç, Norveç, Danimarka, ABŞ kimi ölkələrdə protestantlar; İngiltərə 'də Anglikanlar digər Xristian məzhəblərinə görə əksəriyyəti meydana gətirməkdədirlər.

Xristianlıqdan qopan bəzi axınların (Yehova Şahidləri, Mormonlar, Unitaryenler, Kuveykırlar kimi) müstəqil ayrı bir din mahiyyətinə bürünməsi və ya ayrı bir din kimi hərəkət etmələri və fərqli kült ortaya çıxıb yayılması Xristianlığın önündəki problemlərin başında görünməkdədir. Bütün bunlara baxmayaraq Xristianlıq getdikcə tərəfdar sayını artıran ilahi bir dindir. Hal-hazırda əksəriyyəti Katolik olmaq üzrə (% 51 - 53) təxminən 1.560.000.000 Xristian yaşamaqdadır.

AÇIKLAMALAR və MƏNBƏLƏRİ
(1) Bəzi xristian kəlamçılar "teslis" i belə izah edir: 1-Ata (ağıl), 2 - Oğul (İsa natuk), 3-Ruhul-Qüds əl (elm).
(2) Sözün ibrancası "maşiah" dır, "yağlanmış" mənasını verər. Xristian və Xristianlıq terminləri İncil keçməz. Bu terminlərin ilk dəfə ISAdən təxminən 20-30 il sonra Antakyada istifadə edildiyi bilinir.
(3) Yəhudilərin Ona inanmadıqlarına, Məsihin Davud nəslindən gələcəyinə dair inançlanndan qaynaqlanmaqdadır.
(4) G. Tümer, A. Kiçik, a.g.e., s. 136.
(5) Paulun ilk adı Saul'dür. Kilsənin quruluşunun ilk illərində Xristianlar kin və nifrət nəticəsində Ona zülm. Paul Efes, Galatya, Mekadonya, Korent'te dinini yaymış, M. 52'de Esine'ye getmişdir. Qüdsdə iki dəfə həbs edilmiş, edam olunma üzrə Romaya göndərilmişdir. (M. 67) Yanında müxtəlif kilsələrə istiqamətli 14 məktub tapılmışdır. Bu məktubların ən əhəmiyyətlisi Galatya, Efes, Korent və Romalılara aiddir. (Muncid, Beyrut, 1960)
(6) Xristianlığı əsl halıyla açıqlayan və Xristianların İslama yönəltdikləri məntiq xarici ittihamlarıdır ən gözəl şəkildə cavablandıran mənbə əsərlərin başında Şeyxülislam ibn Teymiyyə (1262-1328) 'nin dörd cildlik əl-Cevabu's-Səhih lime Beddele Dine'l-Məsih (Qahirə, 1964) 'i gəlməkdədir.
(7)-ə baxın. Yəhya, V, 44.
(8) Bir başqa adı Həvarilər Kredosu olan bu inanc sistemi IV. əsrə aiddir, üç hissəli on iki maddədən meydana gəlir. I. bölüm Tanrıya, II. bölüm Xristian inanclarına, III. bölüm də Teslis'e aid umdeleri ehtiva edir.
(9) Abdullah Tərcüməçi, Xristianlığa rəddiyə, ist., 1965, s. 11.
(10) Matta, XXVIII, 19.
(11) G. Tümer, A. Kiçik, A.g.e., s. 149.
(12) Teslis terminini Yunan "Trias" ilk dəfə Antakya'lı Teofilos tərəfindən böyük bir ehtimalla 180-ci illər ətrafında istifadə.
(13) Teslis Xristianlıq xaricindəki digər bəzi köhnə dinlərdə də mövcuddur. Sümerler'de Anı-Enlil-EA, Misirlilərdən Isis-Osiris-Horus, Hindlilərin, Brahma-Şiva-Vişnu və s. inanclar Hıristiyanlık'taki teslis inancına bənzəyir.
(14) Müəllim Herrik, Protestanlıkta etiqad və ibadət, ist., 1884; Guseppe Descuffi, Xristian Dini, izmir, 1963.
(15) İncil, Müqəddəs Kitabın bir hissəsini təşkil edən Əhdi-Cədid içində var.
(16) Enacil-i Erbaa deyilən bu dörd incil sıra ilə bunlardır: 1,-Matta, 2-Mark, 3-Luka, 4 - Yəhya.
(17) Hələ də Xristianların əllərində olan İncil bəzi təhrif və azmalardan korunamadığını ifadə edən günümüz Amerikalı ilahiyyatçı Prof. Friedman, bu mövzudakı fikirlərini, "incili Kim Yazdı?" adlı kitabında açıqlamışdır. (Zaman Qəzeti, 21 Avqust 1991)
(18) Sinoptik İncillər M. 60-70 illəri ətrafında yazıldığı təxmin edilməkdədir. Böyük bir ehtimalla Dördüncü İncil (Yəhya) M. 100 illərində yazılmış olmalıdır.
(19) Bu Dörd İncilin "kanonik" (qanuna uyğun, rəsmi) İncil də deyilir.
(20) Katolik Kilsəsi isə, ilk dörd İncilin gerçək qəbul edərək bunlara Kilsə İncil deyir.
(21) Bax. Luka, III, 23, Matta, 1,16.
(22) Bax. Yəhya, V, 37, XIV, 7-9, Matta, XVIII, 1-14, Mark IX, l -8.
(23) Bax. Matta, XIII, 54-58, Mark, VI, 4; Luka, IV, 29, Yəhya, IV, 3.
(24) Bax. Mark, I, 14; Romalılara Məktub, 1,8-10.
(25) Bax. Luka, I, 47,1, 11.
(26) Bax. Matta, XX, 30; Mark, X, 46.
(27) Bax. Matta, III, 4; XI, 18-19.
(28) Buna görə Katolik Kilsəsinə Peterin Kilsəsi də deyilir.
(29) Papa eyni zamanda Vatikan dövlətinin başçısıdır. Rəsmi adı stato Citta Vaticana olan, dünyanın bu kiçik, lakin nüfuzlu dövləti Roma şəhərinin ortasındadır. Sahə 39 km2'dir. Dövlət başçısı olan Papanın seçdiyi qubernator, şəhərin idarəsini üzərinə götürmüşdür. Dövlətin gəlirini, dünyanın hər yerindən Katoliklərin etdikləri yardımlar təşkil edir.
(30) Papalıq Məryəmin İsa kimi günahsız olduğunu 1854də, göyə yüksəldiyini də 1950-ci ildə qərara bağlayaraq bunları bir doqma halında elan etmişdir, inanclarına görə Məryəm heç kim ilə əlaqə qurmadan İsaya hamilə qalmışdır.
(31) Lateran məclisi 1215-ci ildə toplanaraq hər Xristianın ildə ən az bir dəfə günah çıkartmasına qərar almışdır.
(32) G. Tümer, A. Kiçik, a.g.e., s. 161.
(33) Mehmet Aydın, Din Fenomeni, Konya, 1993, s. 131 vd.
(34) Monofîzit kiliselerle birlikdə bu kilsələrə istanbul Patrikliği və ya Rum Ortodoks Patrikliği də deyilir.
(35) Bəzi Dinlər tarixçilərinə görə bu ayrılığı 857-ci ildə başlamaq mümkündür.
(36) Bu ayrılığın ən böyük səbəbi Ayasofya Kilsəsi üzərində Romalıların hökmranlıq istəklərini Bizanslıların rədd etməsi və dərhal sonra Romanı lânetlemeleridir. Aforozun qaldırılması üçün ilk ciddi təşəbbüs 7-12-1965 tarixində Vatikan ilə Fener arasında istanbulda reallaşmışdır.
(37) Məryəm, İsa və əzizləri təsvir edən, xüsusi bir şəkildə edilmiş, kilsə və evlərdə olan şəkillər.
(38) Ortodoks məzhəbiinin təşəkkülündə Gregorios, Athanasios, Kyrillos və s. kilsə etibarını qazanmış şəxslərin böyük rolu vardır.
(39) katoliklərlə Ortodokslar 1054-ci ildə bir-birlərindən ayrılmalarına, Ruhul-Kuds'ün yalnız "Ata" dan, yoxsa "Ata-Oğul" dan mı çıxdığı məsələsi də səbəb olmuşdur. 1962 də başlayan II. Vatikan məclisi isə bu ayrılığı aradan qaldırmaq üçün toplanmışdır.
(40) Protestantlıq ana xəttləriylə meydana gəldikdən sonra ancaq 1529-cu ildə Roma Katolik Kilsəsindən ayrılmışdır.
(41) A. Abdullah Masdusi, a.g.e., s. 177.
qaynaq: Yrd.Doç.Dr.Osman CiLACI, Günümüz Dünya Dinləri, Ankara 1995
(I) Baxın Kur 'an-ı Kərim Ən' am 6:115, Yunus 10:64, Kəhf 18:27, Əl-Əhzab 33:62, Fatir 35:43
(II) Baxın Kur 'an-ı Kərim Bəqərə 2:285, Əli imran 3:119 və 3:84
(III) Baxın Kur 'an-ı Kərim Maidə 5:43, Bəqərə 2:113, Ənbiya 21:7, Yunus 10:94-95, Əli imran 3:93, Nəhl 16:43
(IV) Dan Wickwire, "Müqəddəs Kitab Değiştirildimi?", Müjde Nəşriyyat, istanbul 1994
(V) Dan Wickwire, "Müqəddəs Kitab Değiştirildimi?", Müjde Nəşriyyat, istanbul 1994