Kalenderîlik yada Kalender’îyye (Qalandar’iyyah) 11. yüzyıldanbu yana mevcut olduğu düşünülen kılık-kıyafet ve tavırlarıyla ilgi çeken eski bir On iki imamcı Şiî tarikât. İslam dini iki büyük parçaya bölünmüştür: Sünnîlik ve Şiilik (İmamîlik). Sünnilerde dört okul vardır: Hanefi, Hanbeli, Şafii ve Maliki. Şiîler ise üç okula ayrılır: Caferiyye,İsmailiyye ve Zeydiyye. Câferîler, On İki İmama; İsmaililer, Yedi İmama; Zeydîler ise Beş İmama inanırlar. Anadolu Alevilerinin tamamı On iki imam inancına bağlıdır.

Kalender’îyye Tarikâtı

Başlangıcından günümüze kadar mevcut On iki imamcı tarikât olarak, Bâbâ'îyye/Vefâ'îyye,[1] Yesevilik/Âhilik,Kalenderilik / Haydarîlik, Nimetullahîlik / Nûrbakşîlik, Rufailik / Galibilik , Şahkulu / Celali ve Bektaşîlik / Babagan Kolu (Babalar Kolu)nu saymak mümkündür. Kalenderîlik doğuşu itibariyle Alevî bir Tarikâttır. Kalenderilik, daha sonraları Anadolu Aleviliği ve Bektaşîlik etrafında toplanmış ve zaman içerisinde değişmeler göstermiştir.

Mollâ Câmî, Nefehât’ûl-Üns adlı eserinde Kalenderîler’den bahsederken, İslâm rüpkasını boyunlarından çıkarıp atmış olan şol tâife ki, zamanımızda “Kalenderîlik” adiyle malûm olmuşlardır, bu addolunan evsaftan hâlidirler ve bu isim onlara âriyettir. Anlara “Heşev’îyye” [2]derlerse muvafıktır. “Melâmiye” için da’vayı ihlâs ederler ve izharı fısk ve fücurda mübalâğa kılurlar”, diye yazmaktadır.[3]

XIII. yüzyılda Anadolu'da görülen haliyle Kalenderilik Budizmden geniş ölçüde esinlenen bir tarikat olarak görülür. Cemaleddin' Savi (630/1232-3) tarafından kuralları belirlenerek tarikat haline getirilen Kalenderilik daha önce Horasan ve Türkistan taraflarında yaygın idi. Bunlara Anadolu'da Cavlakiye ad, da verilmiştir. Bunun sebebi şeyhlerinin cavlak adı verilen bir elbıse taşımasındandır Cami, Nefehatü'l-Üns'de, Kalenderileri Melametilerle karşılaştırır. Kalenderilerin yalnız farzları eda ettiklerini ve amellerini gizlemekle mukayyed olmadıklarını yazar Vahidi yazdığı Manakıb-ı Hace-i Cihan ve Netice-i Gın eserinde onları şu şekilde tavsif eder: "Kalender güruhu pak-tıraş vücuhla, başlarında kıldan örülmüş' külalıla~ ve arkalarında şallar, kimi aseu ve kimi siyalılar, pür sürur u hubur, hayl lı haşemle ve tabı u alemle, aheng ü nağamatıla ve gülbang-ı salavatıla ..." sözleriyle onların evlenmediklerini,göğü ata, yeri ana bildiklerini saç, sakal, kaş ve bıyığı arızı bildiklerinden tıraş ettiklerini, mescidle tekkenin ve kilisenin, cennetle cehennemİn bir olduğunu, güzellere medfun olduklarını, gezici dervişler zümresinden bulunduklarını uzun uzadıya anlatlı. Bu yaşayışlarıyla onların, dönemlerinin varoluşçuları (existantialist) oldukları hatıra gelebilir.

Esasta bizi ilgilendiren yönü ile, Mevlana'nın bu Kalenderi (Cavlaki) zümresi ile fikri ve ameli ilişkisi, Mesnevi'de, Divan'da ve Eflaki'nin Menakıb'ındaki anlatırnda ortaya çıkar. Mevlana'nın diğer şeyhler ve Kalenderilerden ayrı bir yo~ iutarak kendi müritlcrine dilenmeğ;i ve boş gezmeği yasak ettiği, sakalsız Kalenderlere gıpta ettiği ve bu sebeple erkekle kadını ayırdedecek sakalın kafi geldiğini Eflaki'den öğreniyoruz: Bir gün berbere "o kadar' dipten kes ki ancak erkek olduğum anlaşılsın" deyip, sakal ve bıyığını dipten kestirmiş, ertesi gün de "gıpta ederim Kalenderilerdre, hiç sakalları yoktur. Sakalın az oluşu, insanın kutluluğuna delalet eder" diyerek "sakal erkeğin ziynetidir, çokluğu adama gurur verir, gurur ise insanı tehlikeye sokar" hadisini okuduğunu ve "uzun sakal sufilere hoştur ama sufi, sakalını tarayıncaya kadar arif Tanrı'ya ulaşır" dediğini biliyoruz

Doktrinleri

Kalenderîler, mala mülke ve şöhrete önem vermeyen, toplumdan önemli ölçüde kendilerini tecrid etmiş, kanaat anlayışına sahip bir topluluktu. Hayat tarzları ve dış görünüşlerinde gezgin Budist, Zerdüştî ve Manici rahipler gibiydiler. Avrupalı seyyahlar Kalenderilerin "Şâh-ı Merdan aşkına!" diyerek dua ettiklerini yazmaktadırlar.

Kalenderî dervişlerinin dizelerinden Vahdet-i Vücud inanışına yakınlık duydukları anlaşılmaktadır. Kimi zaman ibaha, hülul ve tenasühevaran ifadeler de bu dizelerde göze çarpabilmektedir. Ayrıca Ali ve On İki İmam'a bağlılık, Kerbelâ ile ilgili matem gelenekleri de inançlarında yer almaktadır.

Kaynakça